Βιομηχανική επανάσταση & εργασία: η γέννηση του σύγχρονου καπιταλισμού

Με τον όρο «βιομηχανική επανάσταση» περιγράφονται οι κατακλυσμιαίες αλλαγές που έλαβαν χώρα στην παραγωγική διαδικασία της Αγγλίας στο τέλος του 18ου αιώνα και, από τα μέσα του 19ου, σε όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο: κατακόρυφη αύξηση της παραγωγής, πτώση του κόστους, κινητοποίηση τεράστιων ποσοτήτων κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού. Η βιομηχανική επανάσταση δεν παραπέμπει απλώς στην εισαγωγή μηχανών στην παραγωγή, αλλά στην πλήρη μεταστροφή της φυσιογνωμίας της οικονομίας από αγροτική σε βιομηχανική, προσανατολισμένη στην αγορά.



Αν και αρχικά η βιομηχανική επανάσταση υπήρξε βρετανικό φαινόμενο, λόγω των επιπτώσεων και της επέκτασής της κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα, απέκτησε οικουμενικό χαρακτήρα. Οι ρίζες της ανιχνεύονται σε διεργασίες που λάμβαναν χώρα από τον ύστερο μεσαίωνα, ωστόσο οι επιμέρους αλλαγές σε διάφορους κοινωνικούς και οικονομικούς τομείς από το 1780 κι έπειτα συντονίστηκαν, οδηγώντας στην ολοκληρωτική μετάβαση σε ένα νέο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα, τον βιομηχανικό καπιταλισμό.

Στην παρούσα ανάρτηση θα αναφερθούμε στα εγγενή αγγλικά κοινωνικοοικονομικά στοιχεία που συντέλεσαν στο ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα αυτή. Έπειτα θα σκιαγραφήσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της βιομηχανικής επανάστασης και της νέας οικονομίας της αγοράς που δομήθηκε πάνω σε αυτήν, εντοπίζοντας τις κυριότερες αλλαγές που επήλθαν στις εργασιακές σχέσεις.

Αγγλία: έτοιμη από καιρό

Κατά κοινή ομολογία η βιομηχανική επανάσταση υπήρξε γεγονός ρηξικέλευθο και, παρά τις συσσωρευόμενες αλλαγές σε πολλούς τομείς, τίποτε δεν προεξοφλούσε το ξέσπασμά της.  Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά της βρετανικής κοινωνίας και οικονομίας δημιούργησαν το υπόστρωμα πάνω στο οποίο εξελίχθηκε η βιομηχανική επανάσταση, προσδίδοντας ταυτόχρονα ένα εγγενές προβάδισμα της Βρετανίας έναντι των άλλων ανεπτυγμένων χωρών.

Η ανάπτυξη της βρετανικής εξόρυξης κάρβουνου αναπτύχθηκε πάνω σε απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. Εικόνα γυμνού χειρονάκτη ανθρακωρύχου, περ. 1842.

Την εποχή που η Γαλλία συγκλονιζόταν από τη Γαλλική Επανάσταση, η Βρετανία είχε ήδη επιλύσει τα ζητήματα που προέκυψαν από την κοινωνική άνοδο των αστών και την αποδιάρθρωση του παλαιού καθεστώτος. Η βρετανική κοινωνία ήταν εξοικειωμένη με την λειτουργία της αγοράς και απέδιδε σημαίνοντα ρόλο στο ιδιωτικό κέρδος στο πλαίσιο της οικονομικής ανάπτυξης. Εξάλλου, η Βρετανία είχε δομήσει μέσω του αποικιακού της εμπορίου τον 18ο αιώνα μια τεράστια μονοπωλιακή αγορά από όπου αντλούσε σημαντικά εμπορικά κεφάλαια.

Με το κίνημα των περιφράξεων επιλύθηκε το αγροτικό πρόβλημα και αυξήθηκε η αγροτική παραγωγή, γεγονός που αφενός υποβοήθησε την δημογραφική επέκταση και τη συνεπακόλουθη διεύρυνση της εγχώριας αγοράς, αφετέρου οδήγησε στη συγκέντρωση αγροτικού κεφαλαίου. Από τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό του αγροτικού τομέα αναδύθηκε ο «γεωργός – επιχειρηματίας» που αργότερα θα επενδύσει στη βιομηχανική παραγωγή και επιπλέον δημιουργήθηκαν μεγάλα τμήματα άνεργων αγροτικών πληθυσμών. Από αυτά, κάποια στράφηκαν στην οικοτεχνική παραγωγή δίνοντας ώθηση στην υφαντουργία, τομέας που πρωτοστάτησε στον βιομηχανικό μετασχηματισμό, και κάποια μετανάστευσαν στις πόλεις, δημιουργώντας ένα πολυπληθές και φθηνό εργατικό δυναμικό.

Επιπροσθέτως, στην Αγγλία υπήρχε ήδη από τον 17ο αιώνα ένα ανεπτυγμένο σύστημα ορυχείων για την εξόρυξη γαιάνθρακα, ο οποίος αποτέλεσε το κατεξοχήν καύσιμο της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης και ευνόησε την έκρηξη των σιδηροδρόμων. Η αλματώδης αύξηση στην εξόρυξη άνθρακα προσέδωσε στη Βρετανία ενεργειακή αυτάρκεια, την οποία συνδύασε με την συστηματική αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων (υψικάμινοι, υδραυλικές αντλίες, ατμομηχανή κλπ) προς όφελος της βιομηχανικής παραγωγής.

Ταυτότητα της βιομηχανικής επανάστασης

Το πρώτο ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης συμβαίνει στην Αγγλία και είναι το πιο δριμύ. Μέσα στην εικοσαετία 1780 – 1800 λαμβάνουν χώρα ραγδαίες αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, με βαρυσήμαντο αντίκτυπο στην οικονομία και την κοινωνία. Οι πρότεροι βραδείς ρυθμοί της ημιφεουδαλικής οικονομικής δραστηριότητας αντικαθίστανται από τον φρενήρη επενδυτικό καλπασμό της βιομηχανικής παραγωγής.

Πρωταγωνιστικός κλάδος την περίοδο αυτή είναι αδιαμφισβήτητα η υφαντουργία: το ήδη ανεπτυγμένο οικοτεχνικό σύστημα παραγωγής υφασμάτων εργοστασιοποιείται υπό το βάρος μιας ολοένα αυξανόμενης ζήτησης. Η υφαντουργική βιομηχανία δημιουργεί με τη σειρά της ζήτηση σε άλλους βιομηχανικούς τομείς (ενέργειας, οικοδόμησης, πρώτων υλών, μεταφορών κλπ), με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός αλληλοτροφοδοτούμενου και συνεχώς διογκούμενου βιομηχανικού κύκλου. Για να ανταπεξέλθει η βιομηχανία στην κατάσταση που δημιουργείται, κινητοποιεί κεφάλαια και εργατικό δυναμικό σε πρωτόγνωρα μεγέθη.

Βρετανικό βιομηχανικό τοπίο της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης.

Η υπάρχουσα δεξαμενή πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού προσφέρει τις απαιτούμενες τεράστιες μάζες εργατών, οι οποίες επιδίδονται σε μια πρωτοφανή κινητικότητα, ανάλογα με την περιοχή που παρουσιάζει αυξημένες ευκαιρίες απασχόλησης. Στην πρώτη βιομηχανική περίοδο η εκμετάλλευση των εργατών είναι αδυσώπητη και, για όσο διάστημα απαιτείται χαμηλή εξειδίκευση και προσφέρεται φθηνή εργασία, η εκμηχάνιση παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Σταδιακά όμως, λόγω και της ευμενούς κρατικής πολιτικής, οι μηχανές αναλαμβάνουν ολοένα μεγαλύτερο ρόλο στην παραγωγή. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η Αγγλία αποτελούσε το «εργαστήρι του κόσμου», μακράν προπορευόμενη στην παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή.

Η πρώτη αυτή φάση εκβιομηχάνισης, άναρχη και σχετικά χαοτική, απέφερε τεράστια συσσώρευση κεφαλαίου στις μεσαίες τάξεις. Όταν η βρετανική βιομηχανία άρχισε να εμφανίζει σημάδια επενδυτικού κορεσμού, τα κεφάλαια αυτά αναζήτησαν νέες επενδυτικές ευκαιρίες. Στρεφόμενα στον εξωτερικό δανεισμό εξήγαγαν σε κάποιο βαθμό την εκβιομηχάνιση στην ευρωπαϊκή περιφέρεια· ο δε «πυρετός των σιδηροδρόμων» κινητοποίησε εκ νέου τη βιομηχανία και άλλαξε άρδην τον τομέα των παγκόσμιων μεταφορών.

Την περίοδο 1850 – 1870 παρατηρείται μια νέα φάση στην πορεία της βιομηχανικής επανάστασης. Η τεχνολογική πρόοδος που έχει συντελεστεί, σε συνδυασμό με την αδυναμία περεταίρω μείωσης του εργατικού κόστους (το οποίο έχει συμπιεστεί στον μέγιστο βαθμό), καθιστούν πλέον συμφερότερη την εκμηχάνιση της παραγωγής. Έτσι περιορίστηκαν οι βιομηχανικές ανάγκες σε ανθρώπινο δυναμικό και επιπλέον μειώθηκε περεταίρω το κόστος παραγωγής. Ταυτόχρονα, η ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων πετρελαίου (κυρίως στις ΗΠΑ), το καθιστούν τη νέα φθηνή ενέργεια, η οποία αντικαθιστά σταδιακά τον άνθρακα. Ο ηλεκτρισμός διαδίδεται και χρησιμοποιείται ευρέως στη βιομηχανία, η οποία πλέον οργανώνεται υπό το μοντέλο της «γραμμής παραγωγής».

Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την υπεροχή των τομέων που σχετίζονται με τα κεφαλαιουχικά αγαθά (σιδηρόδρομος, ορυχεία, μεταλλουργία), η παραγωγή των οποίων πλέον υπερέχει έναντι του αγροτικού προϊόντος. Η τεχνολογική εξέλιξη επέδρασε θετικά στην άνοδο της χημικής βιομηχανίας, καινοφανούς τομέα που θα παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στον σύγχρονο κόσμο. Λόγω της διάχυσης της μηχανικής στον υπόλοιπο ανεπτυγμένο κόσμο, η Αγγλία παύει πλέον να αποτελεί το βιομηχανικό κέντρο του κόσμου και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα χάνει το δυναμισμό της. Ταυτοχρόνως, εισέρχονται δυναμικά στο βιομηχανικό προσκήνιο νέα κράτη, όπως η Γερμανία, οι ΗΠΑ και οι μικρές χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης (πχ Βέλγιο). Καθώς πλέον έχει εδραιωθεί μια ενοποιημένη παγκόσμια αγορά, οι ανακατατάξεις αυτές δημιουργούν μια έντονα ανταγωνιστική πραγματικότητα η οποία δίνει το στίγμα της εποχής των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών.

Ο σιδηρόδρομος, παιδί της βιομηχανικής επανάστασης, άλλαξε άρδην το τοπίο και τις μεταφορές του σύγχρονου κόσμου. Εδώ, κατασκευή σιδηροτροχιών στη Νεβάδα των ΗΠΑ το 1868.

Ο βιομηχανικός καπιταλισμός αυτής της περιόδου είναι πιο οργανωμένος. Χαρακτηρίστηκε από αλλαγές στη μορφή του πιστωτικού συστήματος (δημιουργία μετοχικών τραπεζών, ευρεία χρήση μεσοαστικών κεφαλαίων, σύσταση εταιριών περιορισμένης ευθύνης), το οποίο κατέστη έτσι πιο επιθετικό επενδυτικά και θεμελίωσε την θέση υπεροχής που κατέχει στον σύγχρονο καπιταλισμό. Αλλαγές επίσης επήλθαν και στον χαρακτήρα των βιομηχανικών επιχειρήσεων, οι οποίες σταδιακά έπαψαν να είναι αυτοχρηματοδοτούμενες, διαχώρισαν την παραγωγή από τη διοίκηση και προσπάθησαν με οργανωμένο τρόπο να τοποθετηθούν στο ανταγωνιστικό πλαίσιο, συγκροτώντας καρτέλ και τραστ.

Το σημαντικότερο ίσως νέο στοιχείο που εγκαθίδρυσε η βιομηχανική επανάσταση ήταν πως πλέον τόσο η οικονομία, όσο και η κοινωνία λειτουργούν υπό το πλαίσιο των κανόνων της αγοράς. Ο «οικονομικός άνθρωπος» οργανώνει την παραγωγή στη βάση αγοραπωλησίας και αντιμετωπίζει τη γη, την εργασία και το χρήμα ως ουσιαστικά στοιχεία της βιομηχανίας. Για να το επιτύχει όμως αυτό υποτάσσει την κοινωνία στις απαιτήσεις της καπιταλιστικής οικονομίας. Λόγω του χαρακτήρα του νέου συστήματος και των αναστατώσεων που αυτό εισάγει, έγιναν κοινή πραγματικότητα οι περιοδικές καπιταλιστικές κρίσεις, οι οποίες κάθε φορά εντείνουν την καταπίεση των κατώτερων τάξεων προς όφελος της άρχουσας βιομηχανικής αστικής τάξης.

Η εργασία στον βιομηχανικό καπιταλισμό

Η παιδική εργασία υπήρξε σύμφυτη με τη βιομηχανική επανάσταση, ιδιαίτερα στην υφαντουργία. Εδώ, εργαζόμενα παιδιά σε υφαντουργία της Καρολίνα το 1908.

Η οικονομική μεγέθυνση και η τεχνική ώθηση που επήλθε από τη βιομηχανική επανάσταση επιτεύχθηκαν εις βάρος των εργαζομένων, η σκληρή καταπίεση των οποίων οδήγησε τεράστιες μάζες στην εξαθλίωση. Ο εμπορικός χαρακτήρας της εργασίας και το νέο κοινωνικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε στη βιομηχανική εποχή βρήκαν τόσο τους εργοδότες όσο και τους εργάτες απροετοίμαστους. Μέσα σε μικρό διάστημα διαμορφώθηκε ένα εντελώς νέο, απάνθρωπο τοπίο: τεράστιοι πληθυσμοί προλεταριοποιήθηκαν, η εργασία άλλαξε χαρακτήρα και εμπορευματοποιήθηκε, οι εργάτες αποκόπηκαν από το παραγόμενο προϊόν, η μετανάστευση γιγαντώθηκε, διαλύθηκαν οι συντεχνίες.

Η πρώτη περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης (μέχρι το 1830 περίπου) χαρακτηρίζεται από σημαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργατών λόγω της ασταθούς απασχόλησης. Η αρχική αντίδρασή τους απέναντι στη νέα πραγματικότητα ήταν σπασμωδική και ανοργάνωτη: στρέφεται μεν εναντίον της εργοδοσίας, αλλά περιορίζεται στο χτύπημα των μέσων παραγωγής (καταστροφή των μηχανών) και δεν προβάλει ένα συγκροτημένο διεκδικητικό πλαίσιο. Η εκμηχάνιση, σε βάθος χρόνου, όντως δημιούργησε εργατικό πλεόνασμα και έριξε τα ημερομίσθια. Σημαντικότερη ωστόσο ήταν η απουσία ανεπτυγμένης ταξικής συνείδησης στους εργάτες, γεγονός που τους εμπόδιζε να εντοπίσουν την πηγή των προβλημάτων τους και να τα αντιμετωπίσουν οργανωμένα. Η ευρύτατα διαδεδομένη παιδική και γυναικεία εργασία λειτούργησε ανασχετικά ως προς αυτό, καθώς η διαφοροποίηση των αμοιβών παιδιών – γυναικών – ανδρών και ο έμφυλος διαχωρισμός των εργασιών συσκότιζαν την κοινή εργατική πραγματικότητα.

Ταυτόχρονα, το αγγλικό κράτος επίσης αδυνατούσε να κατανοήσει τα χαρακτηριστικά της νέας πραγματικότητας. Για να αντιμετωπίσει την εντεινόμενη εργατική φτώχεια υιοθέτησε πατερναλιστικές παρεμβατικές μεθόδους με την εισαγωγή επιδομάτων επιβίωσης (νόμος Speenhamland40, 1795 – 1834). Αν και σκόπευαν στην ενίσχυση των κατώτερων στρωμάτων, οι αναχρονιστικές πολιτικές της speenhamland τελικά τα επιβάρυναν χειρότερα. Κατέστη σαφές πως ο κρατικός προστατευτισμός δεν απέδιδε στο νέο εργασιακό τοπίο και επιπλέον εμπόδιζε τη διαμόρφωση της απαραίτητης αγοράς εργασίας. Η μεταρρύθμιση της «Κοινωνικής Πρόνοιας» (1834 και μια δεκαετία μετά) κατάργησε τα επιδόματα «επιβίωσης» και λειτούργησε μεταβατικά προς την κατεύθυνση αυτή. Η έλλειψη ωστόσο φορέων προστασίας των εργαζομένων συνέτεινε στην εξαθλίωση, η οποία ενίοτε οδηγούσε σε βίαιες συγκρούσεις.

Νομοθετικά η αντιμετώπιση αλλάζει πλήρως κατά τη δεύτερη περίοδο εκβιομηχάνισης (1834 – 1870), όπου αίρονται όλοι οι προηγούμενοι προστατευτισμοί και εδραιώνεται μία ανταγωνιστική αγορά εργασίας. Η εργασιακή καταπίεση βεβαίως εντείνεται, όμως ταυτόχρονα ισχυροποιείται το πολιτικό και συνδικαλιστικό κίνημα της εργατικής τάξης.

Από το 1860, υπό την επίδραση της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής σκέψης, δομείται η εργατική ταξική συνείδηση, η οποία δίνει στις μάζες την αίσθηση του συνανήκειν και συνεπώς των κοινών προβλημάτων. Οι εργάτες αυτοοργανώνονται σε εθνική και, με τις σοσιαλιστικές διεθνείς, σε υπερεθνική κλίμακα, διεκδικώντας όχι απλώς καλύτερες συνθήκες εργασίας αλλά έναν άλλο κόσμο. Η ραγδαία εξάπλωση του «κομμουνιστικού φαντάσματος» ενέτεινε μεν την καταστολή αλλά εξανάγκασε τις άρχουσες τάξεις στην υιοθέτηση μεταρρυθμίσεων πρόνοιας.

Προς το τέλος του 19ου αιώνα, η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα μετέβαλε τη ταξική συνοχή των εργατών, καθώς σταδιακά δημιουργήθηκε μια εργατική αριστοκρατία «χαρτογιακάδων» («white collars»). Καθώς οι απαιτήσεις του τριτογενούς τομέα αύξησαν τις ανάγκες για μορφωμένο εργατικό δυναμικό καθιερώθηκε, και με τους εργατικούς αγώνες διαχύθηκε σε μεγαλύτερα τμήματα, η υποχρεωτική εκπαίδευση.

Η βιομηχανική επανάσταση μετέβαλε δραστικά τον χαρακτήρα ολόκληρης της κοινωνίας. Από τη φεουδαλική κοινωνία που, από θρησκευτική υπευθυνότητα, ισχυριζόταν πως «στους κόλπους της είχε θέση για όλους τους χριστιανούς». Oι νέες, βασισμένες στην καπιταλιστική αγορά εργασίας κοινωνίες, απάλλασσαν τους πλούσιους από κάθε ευθύνη έναντι των αδυνάτων. Ο καθένας πρέπει πλέον να κερδίσει την επιβίωσή του.

Επίλογος

Στην παρούσα ανάρτηση έγινε μία στοιχειώδης προσέγγιση στη βιομηχανική επανάσταση. Αρχικά παρατέθηκαν τα εγγενή βρετανικά πλεονεκτήματα, τα οποία εξηγούν το ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία και τον ευρωπαϊκά μη ενιαίο χαρακτήρα της. Έπειτα, μέσα από την περιγραφή της ταυτότητας της βιομηχανικής επανάστασης, σκιαγραφήθηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά και οι ραγδαίες αλλαγές που επέφερε, γενικά σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και ειδικότερα στην εργασία.

Η βιομηχανική επανάσταση απελευθέρωσε πρωτοφανείς παραγωγικές δυνάμεις και επέφερε πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη. Δημιούργησε την σημερινή μορφή του καπιταλισμού, καθώς δόμησε κοινωνίες όπου «ο ανήκουστος πλούτος είναι αδιαχώριστος από την ανήκουστη φτώχεια»και εγκαθίδρυσε το εργασιακό εκμεταλλευτικό πλαίσιο που ισχύει μέχρι τις μέρες μας. σηματοδοτώντας το οριστικό πέρασμα στο σύγχρονο κόσμο.

Καθώς ο βιομηχανικός καπιταλισμός αξίωσε από τις μάζες να κερδίσουν την επιβίωσή τους, αυτές το προσπάθησαν αναπτύσσοντας ταξική συνείδηση και αγωνιστικό πνεύμα, βγαίνοντας έτσι στο προσκήνιο της πολιτικής και της ιστορίας. Οι φωνές που σήμερα αξιώνουν το τέλος των τάξεων, διαψεύδονται στο βαθμό που παραμένουν εν δράσει οι καπιταλιστικοί μηχανισμοί που γέννησαν αυτόν τον κοινωνικό χαρακτήρα.
http://www.homohominus.net/2014/04/%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1-%CE%B7-%CE%B3%CE%AD%CE%BD/